Rabin Akiwa Eger i dzieje gminy żydowskiej w Mirosławcu
Historia społeczności żydowskiej w Mirosławcu w świetle dokumentów
W 1774 roku Mirosławiec (Märkisch Friedland, pol. Frydland Marchijski, ob. Mirosławiec) liczył 1 712 mieszczan, o ponad 300 więcej niż licząca 1 391 mieszkańców Bydgoszcz. Te dwa miasta stały się ówcześnie najlepiej rozwiniętymi w całym dystrykcie nadnoteckim. Na czas XVIII i początek XIX wieku przypada też szczególny rozkwit gminy żydowskiej. Istotny dla jej dynamicznego rozwoju okazał się pobyt Akiwy Egera w tym mieście w latach 1792–1815. Wystarczy powiedzieć, że w 1783 roku mieszkało tu 572 Żydów, a już w 1799 roku – 1 053 Żydów, co stanowiło 55% mieszkańców miasta. Na początku XIX wieku w Mirosławcu żyło 1 400 Żydów w 247 rodzinach. W okresie tym gmina żydowska w Mirosławcu była największą w Prusach Zachodnich. Jako że Mirosławiec nie był dużym miastem, tak liczna społeczność żydowska decydowała w zasadzie o jego charakterze.
Pod koniec XVI wieku, gdy Żydzi musieli opuścić tereny Marchii Brandenburskiej, zaczęli oni najchętniej się osiedlać w okolicach Nörenberg (Ińsko). Sto lat później spora ich grupa przeniosła się na tereny okręgu wałeckiego. W efekcie właśnie stamtąd pochodziła większość Żydów zamieszkujących te okolice. Przed wojną powiat wałecki (Kreis Deutsch Krone) składał się z pięciu gmin, których siedzibami były: Wałcz (Deutsch Krone), Mirosławiec (Märkisch Friedland), Człopa (Schloppe), Tuczno (Tütz) i Jastrowie (Jastrow). We wszystkich w XIX wieku ludność żydowska stanowiła duży procent – w Wałczu w 1837 roku 526 Żydów stanowiło około 20% ludności miasta, w Tucznie w latach 1801–1804 żyło 241 Żydów, co stanowiło około 28% mieszkańców, w Człopie najwięcej Żydów w historii było w 1840 roku – 358 osób przy ogólnej liczebności miasta około 1 600 osób.
Największa grupa Żydów zamieszkiwała Mirosławiec. Pojawili się tam pod koniec XVI wieku (lub na początku XVII wieku4). Ówcześni właściciele miasta, rodzina von Blankenburgów, sprowadzili wtedy pierwszych żydowskich kupców. Żydzi otrzymali wówczas pewne przywileje, jednak nałożono na nich także obowiązek wnoszenia opłat, tak zwanego Judenschutzgeld, inaczej zwanego opłatą tolerancyjną – Toleranzgeld. Każdy kolejny żydowski mieszkaniec oznaczał więc dodatkowy dochód dla miasta, a przede wszystkim dla jego właścicieli. Chrześcijańscy mieszkańcy traktowali jednak Żydów nieufnie i przy wsparciu miejscowych cechów burmistrz nakazał im osiedlanie się poza terenem miasta. Początkowo przeznaczono zatem dla żydowskich osadników przedmieścia położone poza trzema bramami miejskimi. Z jednej strony, z tym zaleceniem związana była zapewne lokalizacja synagogi wybudowanej w okolicy bramy Młyńskiej. Już jednak w XVIII wieku Żydzi uzyskali możliwość osiedlania się także na terenach położonych w obrębie miasta6. Z drugiej strony – miasta nie otaczały mury, zatem w miarę jego rozwoju bramy Młyńska i Łowicka były przesuwane, na stałym miejscu pozostawała tylko brama Grobelna7. Nie tylko więc Żydzi przenosili się bliżej centrum miasta, ale także tereny, które były przez nich zamieszkiwane, były włączane w jego obręb.
Kiedy w XVII wieku wypędzonych z terenu Neumark (Nowa Marchia) Żydów przyjął w Mirosławcu baron von Blankenburg, położenie miasta wydawało im się bardzo korzystne, ponieważ było to polskie miasto przygraniczne między Neumark i Pommern (Pomorze). Potem Mirosławiec stał się miastem pogranicznym trzech pruskich prowincji, co okazało się jeszcze korzystniejsze. W latach 1775–1807 gmina mirosławiecka leżała w obrębie tak zwanego Okręgu Nadnoteckiego (Netzedistrikt).
Początkowo, w okresie przed I rozbiorem Polski, na terenach położonych w okolicy Mirosławca brakowało regulacji strukturujących funkcjonowanie gminy żydowskiej. Wątpliwości władz miejskich wzbudzał fakt, iż urzędnicy żydowscy byli wybierani wyłącznie w obrębie gminy żydowskiej, a kandydaci nie byli przedstawiani urzędowi państwowemu ani właścicielowi miasta – Mirosławiec był ówcześnie nadal miastem prywatnym. Gmina żydowska robiła się coraz większa, coraz więcej było urzędników, a zarazem więcej nadużyć, między innymi prowadzono nielegalny handel. Gdy utworzono Okręg Nadnotecki, gmina żydowska objęta została opieką wojsk, co pokazuje jej znaczącą rolę w mieście, przede wszystkim związaną z handlem. W 1785 roku Żydom w Mirosławcu udzielono prawa do pełnienia pewnych funkcji, sprawowania urzędów i prowadzenia usług w ramach gminy.
Od tego roku w gminie żydowskiej w Mirosławcu funkcjonował sąd rabinacki, który tworzyli rabin i dwóch asesorów9. Za śpiew w synagodze odpowiedzialnych było aż dwóch kantorów, którym towarzyszył basista. Termin ten oznaczał muzyka, który śpiewał basem, ponieważ zgodnie z tradycją zazwyczaj śpiewom przewodził kantor, a pomagał mu mężczyzna śpiewający basem i kolejny, często chłopiec lub młodzieniec, który śpiewał dyszkantem. Z funkcjonowaniem synagogi związany był także Schulbediente (por. szames). Prawdopodobnie terminem tym określano posługacza w synagodze, gminie. „Schul” lub „Schil” (pl. szuł) to określenie synagogi. Ponieważ synagoga była miejscem nie tylko modlitwy, ale także nauczania, w mirosławieckiej gminie dwóch mężczyzn pełniło funkcję określaną jako Schulmeister, a jeden Mädchenschulmeister. Zapewne byli to nauczyciele, mistrzowie, bakałarze w synagodze – dwóch męskich i jeden dziewczęcy. Ważną funkcję w gminie pełniło dwóch Schulklopperów. Zadaniem tych sług w gminie było wzywanie do porannej modlitwy przez pukanie (niem. klopfen) do wszystkich drzwi w dzielnicy żydowskiej. W ortodoksyjnej gminie musiał także być dziecięcy obrzezacz oraz kobiecy łaziebny (Frauenbader). O odpowiednie, koszerne, jedzenie dbało dwóch rzeźników oraz dwóch szlachciarzy, rzezaczy (niem. Koller, Schächter) oraz piekarz szabasowy. Za zapiski odpowiadał Gesetzrollerschreiber. Był to najpewniej pisarz, który potrafił spisywać teksty na zwojach (niem. die Rolle – rolka, rollen – rolować). Towarzyszył mu Aufwärter – asystent, sługa biurowy. O zdrowie mieszkańców gminy troszczyło się dwóch opiekunów chorych i jeden opiekun szpitala. Funkcje ważne dla społeczności uzupełniał jeszcze grabarz.
Pod koniec XVIII wieku mirosławieccy Żydzi handlowali przede wszystkim płótnem, które pochodziło z okręgu nadnoteckiego i Nowej Marchii, a następnie było eksportowane do Polski, Rosji, Litwy oraz Rzeszy i zyskiwało coraz większą popularność na jarmarkach Frankfurtu nad Odrą i w Królewcu. Poza tym handlowali również skórą, woskiem, miodem, tabaką, konopiami, lnem, piórami i wełną.
Na początku XVIII wieku handel kwitł – by uregulować sprawy finansowe, założono przy rynku bank Maaβ. To, że Żydom pozwolono osiedlać się także w obrębie miasta, okazało się korzystne dla jego właścicieli, bo otrzymywali oni 10% przychodów z prowadzonego handlu. Wkrótce wszystkie najważniejsze sklepy, domy handlowe i małe sklepiki stały się żydowskie. Mieszkańcy chrześcijańscy zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem i hodowlą bydła. W czasie wojen napoleońskich, w 1813 roku, Żydzi mogli pozostać w mieście, musieli jednak płacić za zwolnienie ze służby wojskowej 13 000 talarów.
Informacje na temat funkcjonowania gminy w Mirosławcu w II połowie XVIII i pierwszej połowie XIX wieku pozyskać można pośrednio także z Akten-Invetnar der Synagogen-Gemeinde Märkisch Friedland (Inwentarza Aktów Gminy Żydowskiej w Mirosławcu). Inwentarz został opublikowany przez „Gesamtarchiv der Deutschen Juden” w Berlinie. Materiał ten zawiera nie tylko informacje na temat rodzaju zachowanych dokumentów i okresu, z którego pochodzą, ale także istotne dane na temat życia gminy. Pierwsze związane z nią akty spłonęły w pożarze miasta w 1754 roku, zachowane dokumenty zaczynają się więc od 1758 roku. Jak wspomniano w inwentarzu, 98 99 w czasach, gdy Mirosławiec należał do Polski, skupiska ludności żydowskiej nazywane były „synagogami”, a nie „gminami”. Pojawiają się więc wątpliwości dotyczące pierwszych praw gminy w Mirosławcu, wynikające z niejednoznaczności terminologicznych.
Dokumenty przywołane w inwentarzu podzielone zostały na grupy tematyczne. Rozpoczyna go część „Warunki ogólne i prawne”, w której opisane zostały między innymi przywileje nadane mirosławieckim Żydom. Podstawowe przywileje zostały zatwierdzone 13 listopada 1758 roku przez króla polskiego Augusta III na podstawie przywileju nadanego 13 czerwca 1757 roku przez von Blankenburga, właściciela miasta Mirosławiec. Jedenastego listopada 1766 roku zostały potwierdzone przez króla Stanisława Augusta. W 1792 roku Żydom nadano prawo do osiedlania się na miejskich łąkach. Osobne przywileje zostały przyznane społeczności w 1775, 1797/8 oraz w 1803 roku. Część ta zawiera także dokumenty związane z prawami obywatelskimi, takie jak pochodząca z 1852 roku petycja przeciw wykluczeniu żydowskiego radnego okręgu wałeckiego z wyboru posłów powołanych dla ustalenia diety prowincjonalnej.
Kolejna część inwentarza dotyczy dokumentów związanych z warunkami ochrony, która udzielana była żydowskim mieszkańcom Mirosławca. Wyszczególniono w niej między innymi dotyczące tego listy burmistrza, opublikowane generalne przywileje ochrony (niem. Schutzprivilegs) dla Żydów w dystrykcie nadnoteckim (1779), dokument dotyczący solidarnego łożenia pieniędzy na ochronę („haracz”), tymczasowe koncesje (1780), prawa tolerancyjne (1785), koncesje ochronne i małżeńskie (1789– 1797) oraz prawa pobytu w mieście obcych Żydów (1785–1809).
Wraz z rozwojem mirosławieckiej gminy wzrastały jej przychody oraz wydatki i zwiększała się związana z tym biurokracja, bo pojawiło się więcej spraw do formalnego uregulowania. Dlatego też wiele zachowanych dokumentów dotyczy czasów rozkwitu gminy, czyli okresu, w którym przewodniczył jej Eger. Między innymi należy do nich pochodząca z 10 stycznia 1785 roku sądowa konfirmacja zamykająca ugodę z 20 grudnia 1784 roku między właścicielami a chrześcijańskim burmistrzem, dotycząca podstawowych usług i miejskich swobód. Wiele dokumentów poświęconych jest poborom oraz usługom miejskim i komunalnym, na przykład są to dokumenty dotyczące praw do wyrobu wódki i szlachtowania, prowadzenia ksiąg urodzeń i obrzezania, zbytu porcelany, pogłownego, kredytów, funduszy na rzecz praw cywilnych, ale także składki na ewangelicką szkołę (1858/9). Odrębny punkt dotyczy „nadzwyczajnych usług”, takich jak rekwizycja militarna (1806/7) czy pożyczka i materialna rekwizycja na Yorksche Armeekorps (Korpus Armii Johanna Yorcka) (1813–1816). Osobną kategorię stanowią dokumenty dotyczące spraw militarnych, na przykład uchylenie zwolnienia ze służby wojskowej edyktem z 3 września 1814 roku.
Ponieważ mirosławieccy Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem oraz rzemiosłem, wiele dokumentów i rozporządzeń dotyczy tej właśnie sfery funkcjonowania gminy. Między innymi zachowało się zezwolenie na import polskiej wełny, zgoda na handel detaliczny Żydów na targach i rynkach oraz zezwolenie dla Żydów z Märkisch Friedland na handel jedwabiem na Pomorzu i w Nowej Marchii, który to surowiec dotychczas nie był wywożony z Gdańska, zgoda na drobny handel i handel materiałami, surową skórą, linami, wełną i płótnem, prawa do produkcji wódki i gorzelnictwa oraz zakaz dla Żydów prowadzenia handlu na Pomorzu Przednim (Vorpommern).
Inne wymienione w inwentarzu dokumenty to różnego rodzaju rozporządzenia, pisma dotyczące organizacji i spraw administracyjnych, na przykład wyboru starszyzny. Szczególnie ciekawe dane zawarte są w dziale „Finanse”, który obok spisu generalnych przychodów gminy zawiera dokumenty związane z należącymi do gminy terenami. Inwentarz dostarcza także informacji związanych z wybudowaniem synagogi w Mirosławcu. W odrębnym punkcie, „Założenie synagogi”, wymienione zostały takie pisma urzędowe, jak akt grodzki – będący następstwem przywileju von Blankenburga dla Żydów – zezwalający na wybudowanie synagogi z 19 czerwca 1772 (13 czerwca 1757). Akt ten został dołączony do umowy z 1 stycznia 1770 roku między właścicielami miasta a radą żydowską. Dotyczył między innymi cesji długu związanego z wzniesieniem synagogi i domu rabina wybudowanych przez właścicieli miasta oraz zawierał zapis o Reservationspunkte dla podstawowych przywilejów. Być może użycie tego określenia, pochodzącego z terminologii negocjacyjnej, oznaczało w tym kontekście granicę ustępstw – minimalne prawa, których otrzymania żądali Żydzi, i zarazem maksymalne ustępstwa, na które byli skłonni pójść właściciele miasta.
Opisany został także interesujący dokument potwierdzający, iż 9 września 1759 roku arcybiskup Poznania przychylił się do prośby pana von Blankenburga, sformułowanej na podstawie królewskiego przywileju dla Żydów, pozwalającego na wybudowanie synagogi. Do zgody dołączono klauzulę mówiącą, że przed rozpoczęciem prac plac budowy musi zostać zrewidowany i wymierzony przez delegatów biskupa. W efekcie 11 maja 1763 roku biskupi delegat, Johannes Ginter, wymierzył wraz z przedstawicielami starszyzny żydowskiej, Marcusem Meyerem i Süsskindem, przeznaczony przez von Blankenburga plac pod synagogę, położony na prawym brzegu rzeki, na 36 stóp długości i 20 stóp szerokości. Punkt „1836–1852: Zabudowania” dotyczy zapewne dokumentów związanych z budową nowej synagogi, której wznoszenie zakończone zostało w 1840 roku. Jej dokładny opis zachował się w czasopiśmie „Menorah”. Powrócę do tego w dalszej części tekstu.
W dziale nazwanym „Finanse” zamieszczono także akty potwierdzające sprzedaż i zakup różnych działek gruntu, dotyczące budowy gmachu szkoły (1818–1827),
w tym wyciąg z testamentu Benjamina Markwalda z Berlina z 1818 roku poświadczający donację na założenie żydowskiej szkoły, oraz dokument dotyczący umorzenia długu zakupu i subsydiów dla gminy. Wedle innych źródeł Markwald pracował później w tej szkole, nie mógł więc testamentem sfinansować jej założenia. Mógł jedynie zrobić zapis w testamencie z przeznaczeniem pieniędzy na szkołę, zmarł bowiem znacznie później, w 1829 roku. Szkoła była w istocie utrzymywana ze składek członków gminy. Zachowały się także dokumenty potwierdzające reperacje budynku szkoły, łaźni i synagogi oraz prowadzenie prac budowlanych na terenie cmentarza. Na finanse gminy składały się więc nie tylko przychody na przykłąd z nabycia działek gruntu, ale przede wszystkim spore wydatki, zwłaszcza związane z uiszczaniem podstawowych podatków. Do 1784 roku Żydzi w Mirosławcu zobowiązani byli do płacenia 10% podatku od zakupu domów na rzecz właścicieli miasta. Został on zmieniony przez wprowadzenie obowiązkowych opłat na synagogę (gminę) – Synagogengeld. Dziesiątego stycznia 1785 roku doszło do konfirmacji przez sąd dworski w Bydgoszczy nowej ugody z 1 grudnia 1784 roku. Podniesiono w niej Grundzins [czynsz gruntowy] na synagogę. Było to korzystne nie tylko dla właścicieli miasta, ale ze względu na gradację podatku w zależności od rozmiaru własności (inna opłata dla posiadaczy całego domu, połowy domu oraz innych rodzin), także dla poszczególnych płatników podatku. W 1786 roku na synagogę płacono 2%.
(...)
Cały artykuł z obszernymi przypisami na łąmach papierowej wersji czasopisma.