O poezji Szmula Halkina

Zbigniew Pakuła
Krzysztof Niweliński
Szmul Halkin
O poezji Szmula Halkina
O poezji Szmula Halkina

Szmuel Halkin: życie i twórczość w cieniu Wielkiego Brata

 

Szmuel Halkin, od lat dwudziestych ubiegłego wieku należący do grona czołowych postaci literatury jidysz tworzących w Związku Radzieckim, pozostawił potomnym pokaźną spuściznę, na którą składają się m.in. wiersze, dramaty, adaptacje i tłumaczenia, utwory nasycone głęboko liryczną, melancholijną i filozoficzną naturą tego świetnego radzieckiego poety jidyszowego, który mimo przekładów jego dorobku na język polski, angielski czy rosyjski obecnie pozostaje w Polsce i na świecie autorem raczej słabo znanym. Poniższy tekst, ogólnie nakreślający życiorys Halkina i pobieżnie przedstawiający jego bogaty dorobek twórczy, ma na celu choć w części przyczynić się do zmiany tego stanu.

Szmuel (Samuel) Halkin przyszedł na świat w grudniu 1897 roku w Rohaczewie (ob. Rohaczów), niedużym mieście znajdującym się wtedy w granicach Imperium Rosyjskiego, a współcześnie – na wschodzie Białorusi. W chwili narodzin Halkina miasteczko liczyło przeszło 5 tysięcy Żydów (co stanowiło 55% wszystkich mieszkańców), z których wielu znajdowało się w orbicie wpływów chasydów z Chabadu[1]. Z tych ostatnich wywodził się m.in. Józef Rozin (Rosen, 1858-1936), sławny rabin i wybitny talmudysta, od miejsca narodzin szerzej znany jako „Rogaczower” lub, pod bardziej chlubnym przydomkiem, rogaczower gaon, tj. „geniusz rohaczewski”. W owym czasie, na przełomie XIX i XX wieku, populacja sztetla prędko wzrastała (liczba Żydów uległa podwojeniu do wybuchy Wielkiej Wojny) przez wzgląd na rozwijający się tu przemysł drzewny i prowadzony z powodzeniem handel surowcem, zwłaszcza odkąd na początku nowego stulecia doprowadzono do Rohaczewa linię kolejową. Właśnie jednym z tych, którzy utrzymywali siebie i liczną, w tym przypadku kilkunastoosobową rodzinę z obfitości okolicznych lasów, a zarazem zaliczali się do chasydów, był ojciec Szmuela, po latach ciepło wspominany przez syna jako „człowiek o rozległej wiedzy żydowskiej, jasnym, trzeźwym umyśle i wielkim, wypełnionym marzeniami sercu”[2].   (....)

Przedostatni wiekiem z dziesięciorga rodzeństwa, pięciu braci i pięciu sióstr, Halkin dorastał słuchając przekazywanych z ojca na syna opowieści i legend, czerpiących swą mądrość i wartość z Biblii, Talmudu czy doświadczeń kolejnych pokoleń żydowskich. W domu zaszczepiono w nim przekonanie, iż obowiązkiem człowieka jest przez całe życie duchowo doskonalić się i wzrastać dla dobra ludzkości, albowiem, jak zapisał w 1958 roku w krótkim szkicu autobiograficznym, w słowach wyraźnie nawiązujących m.in. do ludowych opowieści nt. Trzydziestu Sześciu Sprawiedliwych, „każdy człowiek to mały świat – niewielki światek”, na którym „spoczywa odpowiedzialność za cały wielki świat”[3]. Jednocześnie od dziecka zachęcano go do nauki, więc także dzięki wcześnie rozbudzonym zainteresowaniom i ambicjom już od dzieciństwa nasiąkał dawną poezją hebrajską, a potem, od szesnastego roku życia, komponował własne dramaty i wiersze. Istotny wpływ na jego umysłowość i kształt osobowości wywierał zwłaszcza starszy brat, w skrytości podejmujący osobiste próby literackie miłośnik literatury hebrajsko- i rosyjskojęzycznej, od którego Szmuel przez całe lata pobierał nauki. Nie dziw więc, iż w tym samym szkicu z atencją napisał o bracie-nauczycielu „mój rebe”. Warto dodać, iż kuzynami Szmuela byli bracia Szymon (Szimon, 1899-1987) i Abraham (1903-1990) Halkinowie, którzy w 1914 roku wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych. Starszy z nich w przyszłości miał zostać cenionym pisarzem, poetą i tłumaczem izraelskim, młodszy – związanym z nowojorskim Jewish Theological Seminary of America historykiem i arabistą, m.in. badaczem dziejów Sefardyjczyków w okresie średniowiecza.

W 1917 roku Szmuel opuścił rodzinną miejscowość i udał się na Ukrainę, do Kijowa, by studiować malarstwo, podobnie jak zresztą postąpić miał inny znany rohaczewianin, artysta Anatolij (właśc. Tanhum) Kaplan (1902-1980), który jednak wyruszył nie na południe, lecz na północ Europy, do akademii sztuk pięknych Piotrogrodu (Leningradu). Wpływ na decyzję Halkina miały zmiany, jakie zaczęły zachodzić w Rohaczewie po rewolucji lutowej, kiedy to w mieście jaskrawo zarysowały się podziały społeczne oraz ujawniła się znaczna, silna i dobrze zorganizowana grupa bolszewików, złożona także ze znanych Szmuelowi robotników i studentów, którzy zakładali różne stowarzyszenia i związki, spotykali się i dyskutowali w nowo otwieranych klubach i domach ludowych. To właśnie wtedy i tam, w rodzinnym mieście, wskutek poczynionych obserwacji i przeprowadzonych rozmów, częściowo wykrystalizowały się poglądy społeczno-polityczne i cele życiowe samego Szmuela, jak sam to ujął - jego „sympatie i antypatie”[4], które niebawem zostały dodatkowo wzmocnione wskutek rewolucji październikowej, którą przeżył już na Ukrainie. Przy tym wpływ na jego twórczość i właściwy mu sposób obrazowania – oprócz odebranego wychowania, osobistych doświadczeń bądź realiów społeczno-politycznych i historyczno-kulturowych, w których żył, jak również obok dzieł innych radzieckich twórców jidyszowych, z którymi miał zresztą bezpośredni kontakt - miała spuścizna duchowa i literacka rozmaitych poetów i pisarzy, takich jak m.in. Salomon ibn Gabirol, Jehuda Halewi, Johann Wolfgang von Goethe, Aleksander Puszkin, Jewgienij Baratynski, Lew Tołstoj, Rabindranath Tagore czy Władimir Majakowski. Jak pokazał czas, twórczość jego, zaliczana do nurtu neoklasycystycznego w radzieckiej poezji jidyszowej, miała odznaczać się przejrzystością i doskonałością formy, unikaniem przesadnej prostoty i taniego populizmu, ale też właściwego awangardzistom eksperymentowania, sięganiem do ludowości oraz korzystaniem z inspiracji płynących z folkloru żydowskiego, czerpaniem z Biblii, Talmudu, kabały i chasydyzmu[5]. Zrozumiałe zatem, dlaczego krytyk i wydawca Nachman Majzil (1887-1966) w latach pięćdziesiątych określił Halkina jednym z najbardziej „wyrafinowanych, najgłębiej i najmocniej żydowskich spośród sowieckich poetów jidyszowych”[6].

Krzysztof Niweliński


[1] Yehuda Slutsky, Shmuel Spector, Rogachev, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. Fred Skolnik i inni, Detroit-Jerusalem 2007, t. 17, s. 367-368.

[2] Szmuel Halkin, Majn biografie inkurcn, [w:] Tenże, Fir piesn, Moskwe 1977, s. 5.

[3] Tamże, s. 8.

[4] Tamże, s. 14.

[5] Michaił Krutikov, Halkin, Shmuel, [w:] YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe z dnia 27 października 2010: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Halkin_Shmuel (dostęp: 5 listopada 2014).

[6] Tamże.

© Copyright 2014