Żyli wśród nas
Projekt Muzeum Etnograficznego w Toruniu
Żyli wśród nas
W 2011 roku Muzeum Etnograficzne w Toruniu razem z Urzędem Marszałkowskim zrealizowało projekt „Żydzi w województwie kujawsko pomorskim”. Zadanie obejmowało kilka przedsięwzięć - opracowanie i druk wydawnictwa, zorganizowanie konferencji i wystawy wielkoformatowych zdjęć, które weszły do publikacji. Całość realizowana była w ramach projektu „Edukacja regionalna drogą do umocnienia tożsamości regionalnej i marki województwa kujawsko-pomorskiego”.
Kultura żydowska nie kojarzy się silnie z województwem kujawsko-pomorskim. Centrami tej kultury były niewątpliwie miejscowości leżące w południowej i wschodniej Polsce: Warszawa, Kraków, Łódź, Lublin, Białystok oraz wiele mniejszych ośrodków, związanych m.in. z postaciami chasydzkich cadyków. Nie znaczy to jednak, że ludność żydowska nie była w centralnej Polsce obecna. Mieszkający tu Żydzi tworzyli duże i znaczące społeczności, pojawiały się pośród nich ważne postaci. Z regionem związany był m.in słynny rabin, jeden z prekursorów ruchu syjonistycznego, Cwi Hirsz Kaliszer (Zvi Hirsch Kalischer), ożeniony z Henriettą Cohn z Nieszawy, a zmarły w Toruniu w roku 1874. Urodzili się tutaj w rodzinach żydowskich dwaj wybitni naukowcy, laureaci Nagrody Nobla: Albert Abraham Michelson (ur. 1852 r. w Strzelnie) – amerykański fizyk, nagrodzony w 1907 r. oraz Tadeusz Reichstein (ur. w 1897 r. we Włocławku) – biochemik szwajcarski, który otrzymał nagrodę w 1950 r. Z Włocławka pochodzą m.in. dwaj pisarze: Aron Lejeles (ur. 1889 r.), poeta i dramaturg, tworzący w USA w języku jidysz, oraz Aharon Megged (ur. 1920 r.), autor ponad 30 książek, w latach 1980-1987 prezes izraelskiego oddziału PEN Clubu, laureat prestiżowej Nagrody Bialika.
Tak jak w całej Polsce doświadczenia II wojny światowej i dokonana przez hitlerowców eksterminacja ludności żydowskiej spowodowały, że społeczność ta w zasadzie zniknęła także z terenów dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego. Zamieszkujący tutaj wcześniej Żydzi byli pod silnym wpływem kultury niemieckiej, a ich podstawowym językiem był niemiecki. Dotyczyło to przede wszystkim obszarów znajdujących się pod zaborem pruskim. Społeczność ta nie była bardzo liczna, a na dodatek, po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1918, wielu Żydów przeniosło się na teren państwa niemieckiego. Inna sytuacja była we wschodniej części Kujaw i na ziemi dobrzyńskiej, które stanowiły wcześniej część zaboru rosyjskiego. Tutejsi Żydzi byli mniej zasymilowani, posługiwali się głównie językiem jidysz.
Celem projektu było przypomnienie o tej części historii naszego regionu i zwrócenie uwagi jego mieszkańców na ostatnie materialne ślady kultury żydowskiej. Wiele synagog i cmentarzy zostało zniszczonych podczas II wojny światowej przez nazistów. Smutne jest jednak to, że niektóre obiekty zniknęły już w czasach powojennych – tak było na przykład z ocalałymi z wojny macewami na cmentarzu żydowskim w Toruniu. To samo stało się – i to już na początku lat 90. XX wieku – z domem przedpogrzebowym na tym samym cmentarzu. Więcej szczęścia miały te budynki, które służyły za magazyny. Mimo że nie dbano o nie należycie, dzięki ich użytkowaniu przetrwały do dzisiaj. Ostatnio rozpoczęto remont synagogi w Fordonie. Jedyny ocalały cmentarz, na którym znajdują się jeszcze nagrobki, zachował się w Koronowie. Niektóre z tych obiektów – np. synagogi w Izbicy Kujawskiej czy Bydgoszczy-Fordonie – mimo zniszczeń, ciągle świadczą o dawnej, wielkiej kulturze. Inne budynki wielokrotnie zostały przebudowane i trudniej w nich dopatrzyć się na pierwszy rzut oka cech architektury synagogalnej.
Podstawowym zadaniem projektu było wydanie książki Katalog zabytków kultury żydowskiej na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Publikacja ta nie była pomyślana jako całościowe opracowanie historii Żydów zamieszkujących dawniej teren dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego. Raczej jest to przewodnik po miejscach naszego województwa, gdzie materialne ślady Żydów można jeszcze zobaczyć. Wydawnictwo łączy w sobie cechy przewodnika i książki-albumu. Stąd zaproszenie do współpracy toruńskiego fotografa Daniela Pacha, autora wielu interesujących reportaży i wystaw. Jego zdjęcia śladów żydowskiej kultury mają w sobie niezwykłą aurę i nostalgię, odchodząc daleko od prostej dokumentacji fotograficznej zabytków. Opracowaniem tekstu zajął się natomiast specjalista od tej tematyki, historyk, dr Tomasz Kawski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Postanowiliśmy, że teksty nie będą tylko opisywać zabytki, ale umiejscowią je w krótkiej historii Żydów zamieszkujących niegdyś w tych miejscowościach.
Druga część projektu to wystawa na wolnym powietrzu niezwykłych, wielkoformatowych zdjęć Daniela Pacha, pokazujących ostatnie materialne ślady kultury Żydów w województwie kujawsko-pomorskim. Wystawa towarzyszyła konferencji dla nauczycieli województwa kujawsko-pomorskiego - „Żydzi w regionie kujawsko-pomorskim. Historia, dziedzictwo, kultura”. Prelegentami byli wspomniany już dr Tomasz Kawski oraz dr Ewa Banasiewicz-Ossowska z Uniwersytetu Wrocławskiego, mówiąca szerzej o kulturze żydowskiej w Polsce. Uczniowie Gimnazjum im. I. Działyńskiego w Golubiu-Dobrzyniu przedstawili zrealizowany przez siebie projekt edukacyjny „Wieczór Kultury Żydowskiej - Kochali to miasto, jak my kochamy, czyli jak wskrzesić pamięć o wielokulturowych i wielonarodowych korzeniach miasta?”. Projekt zdobył I nagrodę w Kujawsko-Pomorskim Festiwalu Gimnazjalnych Projektów Edukacyjnych. W ramach imprezy towarzyszącej w sali widowiskowej Muzeum Etnograficznego odbył się też koncert „Ownt lid – wieczorna pieśń”, w wykonaniu Urszuli Makosz z zespołem Di kapelje fun Kroke. W ramach koncertu zespół uczył publiczność pieśni żydowskich, które na zakończenie wspólnie odśpiewano.
Cały projekt był ważnym przedsięwzięciem dla uzupełnienia wiedzy o naszym kulturowym dziedzictwie, miał przede wszystkim informować i przybliżyć kulturę polskich Żydów, żyjących niegdyś na terenach dzisiejszego województwa kujawsko-pomorskiego.
Hubert Czachowski, Justyna Słomska-Nowak