Wielkopolscy rabini we Wrocławiu

Agata Rybińska
Wielkopolscy rabini we Wrocławiu

Agata Rybińska

Wielkopolscy rabini we Wrocławiu – ślady nie tylko na żydowskiej nekropolii

 

Wrocławski stary cmentarz żydowski przy ul. Ślężnej to miejsce, gdzie natknąć się można na ślady wielkopolskich Żydów, którzy w drugiej połowie XIX wieku stanowili ponad 20% żydowskiej społeczności[1]. W mieście swoje bożnice mieli mieszkańcy Leszna i Krotoszyna, inni zapewne chodzili do synagog terytorialnych, Synagogi Krajowej, Synagogi Pod Białym Bocianem lub Wielkiej Synagogi. Żydzi Wielkopolscy niewątpliwie wnieśli swój wkład w rozwój nie tylko gminy żydowskiej, ale i miasta, co warto byłoby dokładnie przepadać i opisać. Przed niemalże stu laty taki wysiłek podjął rabin i archiwista Aaron Heppner, notabene pochodzący z Wielkopolski. W 1931 roku opublikował, dziś powiedzielibyśmy, rodzaj słownika biograficznego, w którym zawarł biogramy i fotografie ważnych i zasłużonych postaci z lub żyjących we Wrocławiu[2]. Z pewnością jednak wielu poznaniaków czy Wielkopolan żydowskiego pochodzenia z dawnego Breslau pozostanie nieznanych. Warto więc zatrzymać się przy ślężańskich macewach i przypomnieć tych, którzy wpisali się w historię pruskiej metropolii.

Jedną z najważniejszych postaci dziewiętnastowiecznego Wrocławia, a właściwie drugiej połowy XIX wieku, był rabin Manuel Joël. Urodził się w 1826 roku w Międzychodzie (wówczas Birnbaum) w rodzinie rabinackiej. Jego ojciec – Haimann Joël vel Chaim ben Joël – był międzychodzkim, a potem swarzędzkim rabinem. Warto zwrócić uwagę na patronimiczne nazwisko (ben, a więc syn Joela), od imienia dziadka Manuela. Jego bracia również wykształcili się na rabinów: David objął tę funkcje po ojcu w Międzychodziu, Swarzędzu, a także w Krotoszynie. Drugi brat – Hermann vel Heymann Hirsch – piastował tę funkcję w Jeleniej Górze (zm. 1881 tamże), a więc już poza Wielkopolską. Podkreślić należy, że młody Manuel uczył się w poznańskim gimnazjum, studiował w Poznaniu, potem w Berlinie (promocja w 1853 r. w Halle). Znaczącymi dla niego nauczycielami byli rabin Michael Sachs oraz Leopold Zunz. Joël uzyskał doktorat z filozofii religii. Należał więc do tego pokolenia rabinów, którzy oprócz tradycyjnych studiów żydowskich (biblijnych i talmudycznych), kończyli również świeckie uczelnie. Kontynuował pracę naukową, łącząc ją również z pracą dydaktyczną. Pełnił bowiem funkcję wykładowcy języków klasycznych, filozofii religii oraz homiletyki we wrocławskim Żydowskim Seminarium Teologicznym aż do czasu, kiedy w 1863 roku wybrany został na rabina frakcji reformowanej we wrocławskiej gminie żydowskiej. Był nim aż do swej śmierci w 1890 roku. Istotne jest, że zastąpił promotora reformy religijnej we Wrocławiu i w Niemczech – Abrahama Geigera. Niestety, na ślężańskim cmentarzu nie zachował się nagrobek Joëla. Znany jest jedynie odpis inskrypcji, w której widnieje jego żydowskie imię – Menachem[3] (używane w czasie obrzędów religijnych). Swoisty pomnik stanowią jego liczne dzieła, zarówno naukowe, jaki i homiletyczne czy publicystyczne, które można czytać do dziś. Część z nich dostępna jest w Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, jak i żydowskich bibliotekach, zwł. w Jerozolimie czy Tel Awiwie oraz online[4]. Najważniejszym z śladów jego rabinackiej aktywności (i pobożności), oprócz kazań, jest modlitewnik: Seder tefila limot hachol uleszabatot ulechol mo’ade haszana. Israelitisches Gebetbuch für die öffentliche Andacht des ganzen Jahres, t. 1, 2, Breslau 1872; Berlin 18802. Brak jest, niestety, monografii dotyczącej Manuela Joëla, jego życia, twórczości i pracy. Oprócz wspomnianej książki Heppnera czy niemieckojęzycznych słowników biograficznych[5], możne jedynie odnaleźć ich echa w publikacjach dotyczących wrocławskich czy poznańskich Żydów[6].

Do dziś zachował się natomiast nagrobek wspomnianego już Davida Joëla. Co wiemy o tymże rabinie? Urodził się w 1815 w Inowrocławiu (Hochensalza)[7]. Podobnie jak obaj bracia, uczył się w jesziwie swojego ojca, a w latach 1833-1837 studiował u słynnego rabina Akiwy Egera w Poznaniu, a następnie dwa lata w Berlinie jako wolny słuchacz filozofii. Pracował jako kaznodzieja w Międzychodzie, Wronkach, po ojcu przejął funkcję rabina w Skwierzynie (Schwerin, 1842 lub 43). Był też kaznodzieją we Frankfurcie nad Odrą, Swarzędzu, Krotoszynie (1858-1880). Ostatnie dwa lata życia wykładał w Żydowskim Seminarium Teologicznym we Wrocławiu. Być może zasługa w tym jego młodszego brata, z pewnością jednak też znajomości z Zachariasem Franklem, pierwszym dyrektorem seminarium. Tam napisał, kolejną zresztą, książkę (Der Aberglaube und die Stellung des Judentums zu demselben – o przesądach w judaizmie). Ta, jak i poprzednie, poświadczają jego wiedzę religijną, zwłaszcza talmudyczną. Pierwszy tom ukazał się za jego życia, drugi po śmierci w 1882 r. Wspomniany nagrobek jest dwujęzyczny: po niemiecku i po hebrajsku. Czytamy na nim, że jego żydowskie imię brzmiało Chaim, a także o piastowanej funkcji rabina, a wręcz, że był rosz hajesziwa bebeit-hamidrasz hagadol po beir Breslau – kierownikiem jesziwy w wielkiej synagodze we Wrocławiu. Obok pochowana została jego żona, Rebecka. Jej nagrobek leży na ziemi, a z dwujęzycznej inskrypcji da się odczytać daty graniczne życia (1817-1897). Nie wiadomo jednak, skąd pochodziła (nb. pobrali się w 1849 r.).

(...)

 

[1] Odwołuję się do badań Leszka Ziątkowskiego, z których korzystałam też w artykule: Ślady w kamieniu – o obecności Żydów wielkopolskich w dziewiętnastowiecznym Wrocławiu. Przykłady migracji w oparciu o inskrypcje nagrobne, [w:] „Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo. Tom I. Żydzi”, red. Piotr Kwiatkiewicz, Poznań 2012, s. 113-136.

[2] Jüdische Persönlichkeiten in und aus Breslau, Breslau 1931 (Żydowskie osobistości w i z Wrocławia).

[3] M. Brann, Geschichte des jüdisch-theologischen Seminars (Fraenckel’sche Stiftung) in Breslau. Festschrift zum fünfzigjährigen Jubiläum der Anstalt, Breslau [1904], s. 114.

[4] Np. Manuel Joël, Predigten aus dem Nachlas, t. 1. Fest- und Gelegenheitspredigten, red. A. Eckstein, B. Ziemlich, Breslau 1892; tom 2 - 1894.

[5] Np. Biographisches Handbuch der Rabbiner. Teil 1. Die Rabbiner der Emmanzipationszeit..., opr. Carsten Wilke, München 2004, s. 489n. Zob. Też publikacje dotyczące seminarium, np. Das Breslauer Seminar. Jüdisch-Theologisches Seminar (Fraenckelscher Stiftung) in Breslau 1854-1938. Gedächtnisschrift, red. Guido Kisch, Tübingen 1963.

[6] Por. Maciej Łagiewski, Wrocławscy Żydzi 1850-1944, Wrocław 19972. Tenże, Stary cmentarz we Wrocławiu, Wrocław [1986, 2006]. Michał Galas, Rabin Markus Jastrow i jego wizja reformy judaizmu, Kraków 2007. Krzysztof A. Makowski, Siła mitu. Żydzi w Poznańskiem w dobie zaborów w piśmiennictwie historycznym, Poznań 2004.

[7] Jego matką była Liebchen Freudnheim, ojcem wspomniany Heimann Joël. Zob. hasło: Joël David, Dr., [w:] Biographisches Handbuch der Rabbiner. Teil 1, s. 486.

© Copyright 2014