Widok cudzego cierpienia (Retrospektywa Suzan Sontag)
Susan Sontag znamy przede wszystkim jako fascynującą krytyczkę, autorkę ważnych i szeroko
komentowanych studiów o fotografii, kampie, przenikliwych esejów poświęconych współczesnej
kulturze czy wreszcie intymnych dzienników. Organizatorzy Docs Against Gravity, prezentując
bogatą retrospektywę jej twórczości filmowej – zarówno fabularnej, jak i dokumentalnej – zapewne
zaskoczyli wiele osób tym, że amerykańska filozofka w sferze kina znalazła czas również i na praktykę.
Seanse tych dzieł są niezwykle intrygujące, bo filmy nie tylko korespondują z twórczością
Sontag i jej działalnością aktywistyczną czy pozwalają pełniej zrozumieć jej postrzeganie świata,
ale i oddają jej różne, niekoniecznie znane fanom, fascynacje.
Retrospektywa została zaprezentowana w Polsce rok po tym, jak trafiła do programu Międzynarodowego
Festiwalu Filmów Dokumentalnych Ji.hlava. Skąd to nagłe i nieoczekiwane zainteresowanie
tą dotąd raczej mało znaną stroną twórczości Sontag? Powody są dość pragmatyczne. Dopiero
w ostatnich latach niektóre jej filmy poddano renowacji, dzięki czemu zostały odkryte na nowo
przez publiczność.
Ziemie obiecane (1974) – najbardziej osobisty film Sontag – to uważna i subtelna eksploracja
konfliktu arabsko-izraelskiego, zrealizowana w trakcie trwania wojny Jom Kippur. Reżyserka
sięgnęła po formę dokumentu obserwacyjnego, który przełamała wypowiedziami polityków
i myślicieli. Są wśród nich jej przyjaciel, pisarz Yoram Kaniuk czy fizyk i wojskowy Juwal Ne’eman.
W trakcie seansu odkrywamy, że Sontag – poza darem do pisania – miała też wyjątkową zdolność
do słuchania i prowokowania swoich rozmówców. To jeden z najlepszych filmów o tym konflikcie,
gdyż gadające głowy dzielą się z nami wieloma niełatwymi czy czasem wręcz niepoprawnymi
refleksjami. Reżyserka nie poprzestaje na komentarzach.
Nie ma dla nas „litości”, kieruje kamerę na makabryczne obrazy przemocy, zmuszając do
dokładnego, bolesnego oglądania szokujących krajobrazów po bitwie, pełnych zmaltretowanych,
groteskowo powyginanych ciała. To brutalna i bardzo pouczająca lekcja wojny. W trakcie realizacji
filmu filozofka pracowała nad studium O fotografii. Debiut fabularny Sontag zrealizowała w 1969
roku. Czarno-biały Duet dla kanibali, odrestaurowany przez Svenska Filminstitutet w 2018
roku, to – podobnie jak młodszy o dwa lata Brat Carl – wyraz jej zainteresowania twórczością
Ingmara Bergmana. Debiut ten przez lata funkcjonował w pirackich, oglądanych ukradkiem
kopiach. Przy okazji premiery Roger Grenspun napisał, że Sontag „udowodniła, iż jest tak dobra
w robieniu filmów, że nikt by nie zgadł, że pisała o nich”, a przy tym ma „idiomatyczne, uporządkowane
wyczucie medium”.
Po tych dwóch przygodach z kinem nastąpiła dłuższa przerwa. W roku 1993 Sontag została
nakłoniona przez syna Davida Rieffa, relacjonującego wojnę z Sarajewa, aby przyjechała na Bałkany.
W ten sposób powstał projekt Czekając na Godota… w Sarajewie dokumentujący pracę
nad wystawieniem dramatu Samuela Becketta w rozdartym wojną mieście.
Osobne miejsce w dorobku Sontag zajmuje jej czwarty i ostatni film Zwiedzanie bez przewodnika
(1993), w którym mieszają się fakty i fikcja. Reżyserka obsadziła w głównych rolach Lucindę
Childs i Claudio Cassinelliego, by opowiedzieć o relacji dwojga ludzi wędrujących po Wenecji.
Tym razem sięgnęła po komentarz z offu. Bardzo włoską w manierze narrację prowadzi Anna Nogara:
„Turystyczne miasto inne od reszty. Inne od Florencji. Inne od Sieny. Inne od Rzymu. Inne od
Aten czy Dubrownika. Ponieważ istnieje królestwo wyobraźni, którego stolicą jest właśnie to miasto”.
Za pomocą tego melancholijnego eksperymentu, w podróży wypełnionej widokami sennych ruin,
przesyconej rozkładem i rezygnacją, poetyckim gniciem Sontag symbolicznie pożegnała się z kulturą,
kinem, obrazem... Bo „Wenecja jest miastem, w którym łatwo jest myśleć o śmierci… O pamięci.
Nawet o wspomnieniach nienależących do nas”. Artystka umarła jedenaście lat później
w Nowym Jorku.
Organizatorzy zadbali również o edukacyjny charakter retrospektywy, włączając do niej
W sprawie Susan Sontag, dokumentalny portret myślicielki autorstwa Nancy Kates. Opowiadają
o niej przyjaciele, rodzina, współpracownicy, kochanki, a także ona sama – głosem Patricii
Clarkson. (msb)
WIDOK CUDZEGO CIERPIENIA
Książki · Wydarzenia · Ludzie
„Retrospektywa Susan Sontag”
19. Millennium Docs Against Gravity
13–22.05.2022