Stolice wielkopolskiego protestantyzmu: Leszno i Śmigiel. Współistnienie wyznań

(wystawa w Muzeum Okręgowym w Lesznie)

Z okazji 500-lecia reformacji muzeum Okręgowe  w lesznie przygotowało wystawę, która  przedstawia protestanckie dziedzictwo leszna  i śmigla. Prezentowane na niej materialne ślady  ich kilkuwiekowej obecności stanowią o pięknie  i wyjątkowości obydwu miast. dzięki wystawie „stolice wielkopolskiego protestantyzmu. leszno i śmigiel – współistnienie wyznań” możemy poznać skomplikowane i burzliwe dzieje leszna, dawnego centrum Jednoty Braci czeskich, silnego ośrodka luteranizmu i kalwinizmu;  i śmigla, mieszczańskiego ośrodka arianizmu. wystawa odsłania przed nami bogactwo lokalnej historii, na co dzień spychanej na margines.

Dla zilustrowania dziejów i dziedzictwa protestanckiego Muzeum Okręgowe wykorzystało zbiory własne i eksponaty wypożyczone z archiwów, muzeów i bibliotek w Poznaniu, Lesznie, Wrocławiu, Kórniku i Warszawie. Wystawa powstała we współpracy z Muzeum Ziemi Wschowskiej, które w tym samym terminie udostępnia ekspozycje o protestantyzmie we Wschowie.

W Galerii Sztuki, położonej w budynku dawnej synagogi, można obejrzeć wiele interesujących eksponatów. Część z nich pochodzi 
 z dwóch ważnych dla Leszna kościołów: św. Jana i Kościoła Krzyża. Historia tego pierwszego rozpoczyna się około 1560 roku, kiedy to Rafał VI Leszczyński przekazał kościół farny p.w. św. Mikołaja braciom czeskim. Służył im ponad 80 lat, jednak wyrokiem trybunału Jednota została zmuszona do zwrotu świątyni katolikom. Wtedy to podskarbi koronny i starosta generalny Bogusław I Leszczyński, dziedzic Leszna, zezwolił braciom czeskim na budowę nowej świątyni. Postawiono ją w stylu gotyckim w latach 1652–1654. Historia Kościoła Krzyża ma bardziej skomplikowaną historię. Gdy luteranie przybyli do Leszna w 1628 roku pozwolono im użytkować kościół braci czeskich. Luteranie pragnęli jednak świątyni własnej i wkrótce postawili prowizoryczny budynek, który poświęcono w 1635 roku i nadano mu imię Krzyża. Świątynia spłonęła w 1656 roku. Odbudowano ją dzięki kolektom i oddano do użytku w 1666 roku. Była budowlą szachulcową z trzema rzędami okien i dwupiętrowymi emporami. Także i ten budynek spalił się wraz z całym miastem 1707 roku. Środki na budowę nowego Domu Bożego zbierano w Prusach Królewskich oraz księstwach Rzeszy. W 1715 roku gotowy był kościół. Postawiony według projektu Pompeo Ferrariego, pozbawiony był jednak wieży, na wybudowanie której nie zgodził się biskup poznański. Do kościoła przylegała biblioteka ufundowana przez diakona Jeremiasa Hentschela. Obecny wygląd świątynia uzyskała po ostatnim pożarze w 1790 roku. Okazałą murowaną świątynię wyświęcono w 1805 roku, zaś wieżę, według niezrealizowanego projektu Martina Frantza z 1743 roku wzniesiono dopiero w 1909 roku. Po 1945 roku kościół nie był użytkowany. W 1977 roku przejęła go parafia farna, zaś w 1982 roku erygowano nową parafię rzymsko-katolicką p.w. św. Krzyża.

Wśród zgromadzonych na wystawie eksponatów wprost nawiązujących do dziejów kościelnych budynków jest reedycja kazania wygłoszonego z okazji poświęcenia pierwszego kościoła parafii luterańskiej w Lesznie w pierwszą niedzielę Adwentu 1635 roku, wygłoszonego przez pierwszego proboszcza tej wspólnoty, Melchiora Maroniusa (1603–1642). Wydawnictwo przygotował do druku Gottfried Smend w oparciu o niezachowany do czasów nam współczesnych egzemplarz kazania, drukowanego przez Wiganda Funcka w 1636 roku. Z kolei z kościoła św. Jana pochodzą tabliczki trumienne, najpewniej z trumien przechowywanych w podziemiach świątyni. W zasobie zachowało się 51 sztuk o podobnych rozmiarach i kształcie, najczęściej w formie sześciokątów odpowiadających przekrojowi trumny (33), ale też kartusze (5) i serca (13). Wykonane zostały z blach metalowych, a kilka z nich z blachy miedzianej. Na tabliczkach widnieją inicjały i nazwiska.  Wymienione osoby wskazują m.in. na członków leszczyńskiego patrycjatu wyznania ewangelicko-reformowanego, np.:  Adeltów, Bährów, Klosów, Queisserów, Richterów.

Do ciekawych eksponatów należą druki noworoczne (życzenia dla swoich wiernych) z parafii luterańskich w Lesznie i Śmiglu. Wierszowane pieśni dziękczynno-błagalne – układane każdorazowo przez duchownego – wykonywane były w kościele z udziałem parafian i dystrybuowane w celu pozyskania środków na potrzeby wspólnoty, np. na pomoc dla ubogich uczniów szkoły parafialnej. Zachowały się pojedyncze karty z lat 1670–1790 drukowane w lokalnych oficynach. Są świadectwem obrzędowości, życia literackiego i towarzyskiego oraz przejawem funkcji charytatywnych wspólnot parafialnych. Druki leszczyńskie – mimo konwencjonalnej treści – zawierają także odniesienia do współczesnych wydarzeń: zagrożenia tureckiego, utraty państwowości u schyłku XVIII wieku oraz nowych sukcesorów miasta.  Karty dla wiernych ze Śmigla pochodzą z lat 1774–1778 i posiadają wskazówki, na jaką melodię należy je wykonywać. „Neu Jahr-Lied” na 1774 rok pełniła rolę „cegiełki” na pomoc dla ubogich uczniów śmigielskiej szkoły, o czym informuje stosowna adnotacja.

Interesującym eksponatem jest pamiętnik z podróży po Europie zachodniej (z archiwum kościoła św. Jana) odbytej przez Adama Samuela Hartmanna, duchownego Jednoty. Wyprawa zorganizowana została jako kolekta po spaleniu Leszna. Edycję krytyczną wydał w języku niemieckim Rodgero Prümers w 1900 roku. Jego podróż trwała w latach 1657-1658; w tym czasie Hartmann zwiedził Śląsk, Niemcy, Danię, Holandię, Anglię, północną Francję. Jego relacja nie jest zwykłym sprawozdaniem finansowym, ale prawdziwym pamiętnikiem  z podróży: autor notuje osobliwości odwiedzanych miejscowości, zwiedza biblioteki, spisuje inskrypcje z nagrobków w kościołach, kupuje pamiątki dla żony i dzieci, informuje, w której gospodzie jest dobre wino i jadło, zauważa odmienność obyczajów i stroju. Prawdziwe przeznaczenie podróży – pozyskanie środków na odbudowę kościoła św. Jana po pożarze w 1656 roku jest stale obecne na kartach relacji, ale jawi się jako dodatek do iście turystycznego waloru wyprawy. Do tego rodzaju prezentowanych na wystawie w Lesznie eksponatów należy książka kolekty w Berlinie z 1708 roku pochodząca ze zbiorów Archiwum Państwowego w Poznaniu (Akta Braci Czeskich). Zeszyt zawiera wpisy dotyczące wpłat na rzecz odbudowy kościoła św. Jana w Lesznie po pożarze 1707 roku. Pierwsze wpisy zawierają dane identyfikujące ofiarodawców, którzy złożyli większe ofiary na rzecz pogorzelców. Od strony 14 wpisy uporządkowane są w tabeli, w której zamieszczono lapidarne informacje o anonimowych darczyńcach  i niewielkich kwotach, jakie uiścili, zazwyczaj opisani są jako „ein guter Freund”, „gute Frau”.

Wymieńmy jeszcze prezentowane w Galerii Sztuki dzieło Fausta Socyna wydane w 1594 roku. De Iesu Christo Servatore  uchodzi za najważniejsze pod względem dogmatycznym dzieło Socyna. Jego wydawcą był Eliasz Arciszewski, urodzony około połowy XVI w. w Wielkopolsce, biorący czynny udział w religijnym życiu zboru socyniańskiego w Śmiglu. Dzięki niemu rozwinęła się istniejąca od lat 70. XVI w. gmina ariańska w Śmiglu, który stał jednym z głównych ośrodków arianizmu w Polsce. Gmina składała się głównie z mieszczan i niewielkiej liczby szlachty, wyznających hasła radykalnego nurtu ariańskiego. Przybywali do niej wybitni działacze ariańscy i teologowie polscy oraz niemieccy. Miały tu miejsce synody (np. ogólnopolski synod ariański w 1594) i dysputy z przeciwnikami, głównie poznańskimi jezuitami, ale też luteranami. Dzieło Fausta Socyna, jak wszystkie zgromadzone na wystawie eksponaty, są unikalnym świadectwem protestantyzmu rozwijającego się na terenie Wielkopolski. Dziedzictwa przypominanego jedynie z okazji rocznicy 500-lecia reformacji.

Wystawie towarzyszy strona internetowa (www.reformacja.muzeumleszno.pl) uzupełniająca prezentowane zbiory. Znajdziemy na niej opisy eksponowanych zabytków, ich wizerunki oraz dodatkowe teksty objaśniające.

Muzeum przygotowało także bogaty program edukacyjny. Z proponowanych tematów wymieńmy   „Leszno – miasto wielu wyznań”, „Jan Amos Komeński i bracia czescy”, „Kto spalił Leszno w 1656 roku? Kontrowersje wokół Jana Amosa Komeńskiego”, „Kim byli socynianie i co robili w Śmiglu?”, „Czy złe może być początkiem dobrego? Sprzedaż archiwaliów braci czeskich w XIX wieku.” Wykłady odbywają się we współpracy z oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego w Lesznie. 

 

 

© Copyright 2014