Misjonarze wśród Żydów

z prof. Olgierdem Kiecem rozmawia Zbigniew Pakuła

Misjonarze wśród Żydów

 

Z Olgierdem Kiecem, znawcą dziejów protestantyzmu w Polsce, profesorem Uniwersytetu Zielonogórskiego rozmawia Zbigniew Pakuła

 

Stosunek ewangelików do Żydów wciąż pozostaje mało znany. Do mało rozpoznanych problemów należy podejmowana  przez  nich działalność misyjna na terenie Prus. Kim byli, panie profesorze, wędrowni kaznodzieje ?

Trudno znaleźć właściwe słowo, ale byli dość szczególnym typem kaznodziejów, funkcjonujących na obrzeżu oficjalnych, ewangelickich struktur kościelnych w Prusach, lub wręcz poza nimi. Kluczem do zrozumienia działalności misjonarzy jest pietyzm, czyli wpływowy nurt wewnątrz protestantyzmu – nie tylko niemieckiego – propagujący pobożność praktykowaną w kołach modlitewnych zbierających się nie tylko w kościołach, kładący nacisk na przestrzeganie etyki chrześcijańskiej w codziennym życiu oraz prowadzący szeroko rozumianą misję, skierowaną zarówno do wyznawców innych religii, jak i do protestanckich współwyznawców, uznawanych za niedostatecznie pobożnych. Nurt ten święcił największe triumfy w pierwszej połowie XVIII wieku, a na początku XIX wieku odrodził się jako swoista przeciwwaga dla oświeceniowego racjonalizmu. Pietyści – zwani na początku XIX wieku neopietystami – podjęli zatem akcję misyjną na terenie ziem polskich pod zaborami, uznając ten obszar za jedno z głównych skupisk ludności żydowskiej w Europie. Inicjatywa, organizacja i główny ciężar prowadzenia misji spoczywał na duchownych anglikańskich, tworzących stacje Towarzystwa Krzewienia Chrześcijaństwa wśród Żydów w zaborze rosyjskim i pruskim. Misjonarzami byli zatem Anglicy i Szkoci, ale też miejscowi Niemcy i Żydzi – ci ostatni oczywiście po dokonaniu konwersji na protestantyzm. Najciekawsze było jednak nie tyle oblicze narodowe, co wyznaniowe wędrownych kaznodziejów, gdyż byli wśród nich nie tylko anglikanie, ale też luteranie i ewangelicy reformowani (kalwini). Pietyzm nie przywiązywał szczególnego znaczenia do różnic dogmatycznych, kładąc nacisk na indywidualną pobożność i między innymi dlatego misjonarze spotykali się z niechęcią ewangelickich duchownych oraz władz kościelnych.

Historia misji sięga roku 1728, kiedy to w Halle założono Institutum Judaicum. Jak doszło do jego powstania i co było celem tej placówki ?

Głównym ośrodkiem pietyzmu w Prusach było Halle, gdzie w XVIII wieku powstały słynne instytucje utworzone z inicjatywy luterańskiego pastora Augusta Hermanna Francke, prowadzące działalność pedagogiczną, kulturalną i naukową. Zwolennikiem pietyzmu był także kalwiński władca Prus, Fryderyk Wilhelm I (zm. 1740), nazywany królem-sierżantem. Institutum Judaicum pełniło zatem podwójną misję: z jednej strony wypracowało kompleksowy program nawracania Żydów, ale jednocześnie podkreślało konieczność stworzenia konwertytom warunków do samodzielnej egzystencji. Chodziło tu o to, by żydowski domokrążca czy żebrak nie tylko zmienił wyznanie, ale także zawód, stając się najlepiej rzemieślnikiem. W ten sposób misję religijną łączono z użytecznością dla państwa pruskiego, dążącego do „produktywizacji” osób funkcjonujących na marginesie społeczeństwa. W 1740 r. tron pruski objął jednak Fryderyk II Wielki, skonfliktowany z ojcem, zwolennik oświecenia niekryjący niechęci do pietystów jako „ewangelickich jezuitów”, a przede wszystkim niesprzeciwiający się rosnącym wpływom racjonalizmu wśród uniwersyteckich teologów protestanckich. Słabnięcie pietyzmu przyczyniło się do upadku Institutum Judaicum, który zamknięto w 1792 roku. (...)

© Copyright 2014