Filozofia w służbie mistyki. Dewekut jako przylgnięcie do Boga
Czy można zobaczyć Boga? Czy można Go „dotknąć”? Pytania te wydają się podstawą, ale i kresem religijnego doświadczenia. Bóg i człowiek splatają się w jedno, dla człowieka Bóg pozostaje nieosiągalnym ideałem, jednak istotą zawierzenia jest nadzieja dojścia do Boga, nadzieja dotknięcia Boskości. Być może ta tęsknota wypełnia
religijne doświadczenie i stanowi sens wiary…
Badacz i znawca żydowskiego mistycyzmu Mosze Idel twierdzi, że mistycyzm to kwintesencja religii, zaś kwintesencją mistycyzmu wydaje się być zjednoczenie z Bogiem. Proces osiągnięcia tego celu jest treścią mistycznego doświadczenia i to zarówno w znaczeniu jego przeżywania, jak i osobliwych technik, które mają do zjednoczenia doprowadzić. Szczególnie mocno zagadnienie dojścia do Boga wyłania się z istoty hebrajskiego monoteizmu, dlatego w tej religii problem „przylgnięcia do Boga” jest wyjątkowo ważny. W języku hebrajskim określa się je słowem dewekut. Jako „przylgnięcie do Boga” jest ono obecne w Tanahu i na przykład w Torze przyjmuje formułę wyraźnego imperatywu. Zarazem jednak nie jest dość jasny sens użycia terminu dewekut, ponieważ istota hebrajskiego monoteizmu w pewnym sensie wyraźnie determinuje możliwości i warunki osiągnięcia stanu dewekut, co wynika z niemożliwości ostatecznego zjednoczenia z Bogiem,choćby z powodu Jego absolutnej transcendencji. Zasadniczym problemem, który tu się pojawia, jest ukazanie warunków relacji pomiędzy bytem ludzkim jako istotą stworzoną na obraz i podobieństwo Bożej istoty (wiąże się to z rozumieniem hebrajskiego terminu celem, który określa w Torze relację Boga stworzyciela do stworzonej przez siebie istoty – człowieka, zob. Ks. Rodz. 3.14-3.16), a samym Bogiem – wieczną, wszechmocną, doskonałą i absolutną Istotą.
Dewekut nie może oznaczać pełnego „ontycznego” zjednoczenia z Bogiem, ponieważ wyklucza to absolutna Boża transcendencja. Dewekut miałoby zatem wskazywać na pewną drogę podążania do Boga poprzez realizację Jego przykazań, zgodę na Bożą wolę, poddanie się Boskim nakazom, innymi słowy dewekut w Tanahu wskazuje raczej na aspekt łączności z Bożą istotą, a nie na zjednoczenie z Bogiem. W tym znaczeniu pojawia się także motyw elitarności owego dewekut związanej z tym, że tylko nieliczni mogą podążać ścieżkami Boga, zaś dla innych pozostają one niedostępne. Pewną intuicję prowadzącą do mistycznego znaczenia dewekut można odszukać w Talmudzie, co prawdopodobnie mogło motywować rabbiego Akiwę do nadania terminowi dewekut mistycznego wymiaru. M. Idel podaje, że właśnie u niego można znaleźć przesłankę prowadzącą do innego od wskazanego wyżej użycia terminu dewekut, który miałby teraz oznaczać pewną formę przylgnięcia do Boga, czyli jakiś typ ontycznego odniesienia do Bożej istoty. Kluczowe wydaje się wskazanie na możliwość przylgnięcia do Boga w sensie dosłownym (wyrażone frazą dewekut
mamasz), które miałoby być rezultatem podjętego przez człowieka wysiłku. Człowiek może zatem przylgnąć dosłownie do Boga, a jeśli jest to możliwe, to rodzi się problem realnej łączności między dwiema istotami: człowiekiem i Bogiem. W tym sensie problem dewekut sięga do kwestii filozoficznej i w takim znaczeniu został przyswojony przez żydowską mistykę. Dla żydowskiego mistycyzmu kształtującego się w średniowieczu i ostatecznie formującego kabałę ważne stało się przejęcie poprzez to nowe rozumienie dewekut terminologii filozoficznej, dzięki której próbowano określić zakres i możliwość odniesienia człowieka do Boga oraz wskazać ostateczny motyw zjednoczenia z Bogiem. Dewekut rozumiane jako kwintesencja procesu mistycznego w efekcie oznacza jakiś wymiar ontycznego przylgnięcia do Boga, choć problematyczne wydaje się, w jakim „ontycznym” sensie do tego dochodzi i dojść może. Idee filozoficzne stały się więc dla żydowskich mistyków podstawą dla wyrażania własnych mistycznych doznań.W tym celu wykorzystywano dwa główne motywy terminologiczne odwołujące do greckich koncepcji filozoficznych: z jednej strony koncepcję Arystotelesa i szkoły perypatetyckiej, z drugiej strony myśl Platona i neoplatonizmu.
Kabalistyczny Arystoteles
W przypadku Stagiryty związek z określeniem terminu dewekut ma wymiar epistemologiczny, ponieważ zjednoczenie lub przylgnięcie do Boga przez żydowskich mistyków i kabalistów często było ujmowane w sensie zjednoczenia intelektualnego. Pogląd taki ma zakorzenienie w tradycji biblijnej, ponieważ odwołuje się do aktu stworzenia człowieka przez Boga wedle Bożej istoty, co podkreśla jakiś Boski pierwiastek w człowieku. Człowiek w swej istocie może odszukać jakieś „podobieństwo” do istoty Boga ujawniające się wyraźnie w procesie poznawczym, to znaczy przejawiające się ludzką zdolnością do poznawania. W tym sensie Bóg może stanowić przedmiot poznania
dla ludzkiego intelektu (pod pewnymi warunkami), a to znakomicie koresponduje z perypatetycką epistemologią, która wyraża podgląd o istnieniu właściwej proporcji między poznającym podmiotem i poznawanym przedmiotem jako koniecznego warunku pojawienia się procesu poznawczego prowadzącego ostatecznie do zjednoczenia w akcie poznawczym podmiotu z przedmiotem. Tym samym dewekut można w myśl koncepcji Arystotelesa rozumieć jako przylgnięcie
poznającego ludzkiego intelektu do poznawanego przedmiotu Boga.I taki byłby sens mistycznego zjednoczenia-przylgnięcia.
Mistyczna dusza Platona
Inny filozoficzny nurt oddziałujący na sposób rozumienia kategorii dewekut w żydowskim mistycyzmie odnosi się do Platona i platonizmu
w ogóle. Wpływ tego nurtu odzwierciedla się głównie w przejęciu przez żydowską mistykę platońskiej koncepcji duszy, która z jednej
strony jest duszą człowieka, z drugiej uniwersalną duszą powszechną, którą można przypisać Bogu. W tym sensie próbowano opisać moment
przylgnięcia jako wywyższenie duszy indywidualnej do duszy uniwersalnej. Innymi słowy, dewekut można rozumieć jako dosłowne
przylgnięcie i zjednoczenie duszy ludzkiej z jej źródłem – duszą Boską. Proces doświadczenia mistycznego wyzwala więc duszę niższą,
która wznosi się do duszy wyższej i jednoczy się z nią. Taki sposób rozumienia dewekut jako kwintesencji mistycznego doświadczenia był
niemal powszechnie obecny we wszystkich nurtach mistyki i kabały. Z koncepcji Platona wywodzi się także inny sposób rozumienia dewekut
w kontekście duchowego zjednoczenia. Filozoficzne źródła ma w neoplatońskich i hermetycznych koncepcjach Jamblicha czy Proklosa
(pośrednio także Plotyna). Główne założenia tego nurtu sprowadzają się do możliwości ujęcia mistycznego zjednoczenia dusz nie
za pomocą wznoszenie się duszy niższej do wyższej, lecz odwrotnie,poprzez zstępowanie duszy wyższej do niższej. Wątek ten przyczynił
się do powstania czegoś, co określa się jako „mistyka zstępowania” –dewekut wyznacza tu proces ściągnięcia w mistycznym doświadczeniu
wyższych duchów niebiańskich – w terminologii hebrajskiej ruchanijut – do ciała mistyka, do jego wnętrza i uzyskania w ten sposób
zjednoczenia. Szczególnie podkreślano tu rolę odpowiednich praktyk i technik dochodzenia do takiego skutku, na przykład w kabale ekstatycznej
za pomocą permutacji i wypowiadania liter Bożego Imienia.Efekt zstępowania osiągano także za pomocą specyficznej koncentracji
umysłu i otwartości serca na wykonywanie Bożych przykazań,co z kolei charakteryzowało ruchy chasydzkie. Koncepcja platońska
i neoplatońska dawała zatem żydowskiemu mistycyzmowi wymiar duchowego zjednoczenia z Bogiem, który mógł się realizować na dwa
sposoby – albo za pomocą wznoszenia się duszy niższej do wyższej, albo zstępowania duszy wyższej do niższej. (...)