Polsko-żydowskie polemiki

Karolina Filipowska

Karolina Filipowska

Polsko-żydowskie polemiki na posiedzeniach rady miejskiej w Poznaniu w ostatnich miesiącach 1918 roku (na podstawie doniesień pasowych).

Jak w jednym ze swoich artykułów zauważyła Hanna Kozińska-Witt, samorząd miejski był „organizacyjnie wyodrębnioną areną, na której podnoszone były bolączki mieszkańców miasta, trwały dyskusje i negocjacje jak je rozwiązać”[1]. Nie inaczej było w Poznaniu. Podstawy prawne dla funkcjonowania samorządu miejskiego ogłoszono w roku 1853 w konstytucji miejskiej dla sześciu wschodnich prowincji pruskich. Na jej podstawie miastami zarządzały dwa gremia: rada miejska i magistrat. Rada była organem uchwalającym i kontrolującym, a magistrat wykonawczym. Ordynacja miejska w Poznaniu weszła w życie dnia 1 czerwca 1853 r. Obowiązywała do odzyskania niepodległości. Podstawą wyboru radnych był cenzus majątku i wykształcenia. Decydowała wysokość podatków państwowych. Radni wybierani byli w trzech kuriach, w każdej taka sama ich liczba. Połowę każdej kurii stanowili właściciele domów, więc de facto to oni decydowali o polityce miejskiej. Polacy wybierani byli przeważnie z trzeciej kurii, reprezentującej przede wszystkim drobnomieszczaństwo i robotników. Uznawana za liberalną zasada cenzusu majątkowego miała doprowadzić do postrzegania samorządu jako forum apolitycznego. Jego domeną miały być sprawy pragmatycznego zarządzania gminą miejską, a nie walki polityczne różnych ugrupowań politycznych[2]. Gdy w roku 1900 przyłączono do miasta gminy podmiejskie, liczba mieszkańców poznańskiej gminy miejskiej przekroczyła w wyniku poszerzenia miasta granicę stu tysięcy osób. Liczba radnych dla miasta tej wielkości wynosiła 60 osób. Niemcy i Żydzi mieli przewagę w samorządzie poznańskim do 1918 roku. Liczba Polaków ciągle się zmniejszała. W ostatnim roku wojny było 7 polskich radnych[3].

Przez cały okres I wojny światowej poznańska rada miejska funkcjonowała bez większych zakłóceń. Radni zajmowali się coraz trudniejszą sytuacją miasta, które, choć niedotknięte bezpośrednio działaniami zbrojnymi, ciężko doświadczyło rabunkowej gospodarki wojennej. Walka z pogarszającą się aprowizacją miasta, nasilającą się drożyzną była głównym tematem posiedzeń.

Wszystkie najważniejsze decyzje władz miejskich a nierzadko i obszerne relacje z posiedzeń rady miejskiej były publikowane w poznańskiej prasie. Dlatego też gazety stały się podstawą rozważań w niniejszym artykule. By zagadnienie relacji polsko-żydowskich na posiedzeniach poznańskiej rady miejskiej przedstawić z perspektyw obu zaangażowanych stron przedmiotem analizy uczyniłam poznański dziennik Postęp oraz żydowski tygodnik ukazujący się w Berlinie Allgemeine Zeitung des Judentums (dalej AZJ).

Postęp zaczął ukazywać się nakładem Stanisława Knapowskiego[4] najprawdopodobniej na początku 1890 roku[5]. W latach I wojny światowej redaktorem odpowiedzialnym był Bonifacy Chmielewski. Postęp był jedynym pismem wychodzącym w Poznańskiem, którego twórcy otwarcie deklarowali jego antyżydowski charakter. W 1896 roku na pierwszej stronie wydawca zaczął publikować notkę o treści: „Postęp jedyne pismo przeciwko żydom, polskie i katolickie, broni ludu chrześcijańskiego i katolickiego przez wyzyskiem żydowskim”[6]. Nie drukowano w nim reklam niechrześcijańskich kupców i rzemieślników. Jednocześnie było to pismo antyendeckie, o zdecydowanie chrześcijańsko-demokratycznym obliczu.

AZJ zajmowała niezwykle ważne miejsce wśród niemieckojęzycznych periodyków żydowskich. Powstała w 1837 roku z inicjatywy rabina Ludwiga Philippsona[7] jako pismo poświęcone wszelkim sprawom związanym z żydowską społecznością na świecie. Od 1909 roku przez 10 lat, a więc również w badanym przeze mnie okresie, wydawcą tygodnika był Ludwig Geiger[8]. Wówczas pismo nabrało jednoznacznie liberalnego, proniemieckiego i antysyjonistycznego charakteru. Pozostawało jednak gazetą bezpartyjną[9]. W dodatku Die Gemeindebote publikowano korespondencje z gmin żydowskich z całego świata. Listy z Poznania drukowano niemalże w każdym numerze. Pojawiały się w nich różne informacje o ważnych dla społeczności lokalnej wydarzeniach jak relacje z obchodzonych uroczystości, sprawozdania żydowskich instytucji czy wzmianki o działalność politycznej bądź gospodarczej Żydów w mieście[10].

(...)

 

[1] H. Kozińska-Witt, W stolicy „sfery nieosiedlenia”. Poznańska prasa o stosunku samorządu miasta Poznania do Żydów w latach 1918-1939, Kwartalnik Historii Żydów, 02/2012, s. 162.

[2] H. Kozińska-Witt, Żydzi w poznańskiej radzie miejskiej. Uwagi wstępne, Studia Historia Slavo-Germanica T. XXVIII – 2008-2010 (2011), s. 230-1; S. Olejniczak, M. Peterleitner, K. Stryjkowski, Władze Poznania w latach 1866-1918, w: Władze miasta Poznania. Wykaz członków władz miasta, t. II 1793-2003, s. 10.

[3] H. Kozińska-Witt, Żydzi w poznańskiej radzie miejskiej..., s. 234-235.

[4] Stanisław Knapowski (28 IV 1853, Poznań – 28 III 1905, Poznań) drukarz, wydawca dziennikarz. Pochodził z robotniczej rodziny. Zawodu drukarskiego uczył się w zakładach graficznych „Dziennika Poznańskiego”. Wyjechał do Kolonii, skąd przysyłał do poznańskiego pisma „Orędownik” korespondencje o polskich wychodźcach robotniczych i rzemieślniczych. Po powrocie do Poznania podjął pracę zecera w drukarni „Dziennika Poznańskiego”. Wciąż pisywał też artykuły do „Orędownika”. W 1886 roku otworzył własny zakład drukarski w Poznaniu oraz pracownię kapeluszy i strojów damskich, którą prowadziła jego żona. Dzięki temu zdobył majątek wystarczający by założyć własny organ prasowy – Postęp, w 1890 roku. Był prezesem Towarzystwa Młodych Przemysłowców, członkiem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i przewodniczącym Komitetu ludowego (1894). Dwie z jego czterech córek przejęły przedsiębiorstwo po ojcu: Zofia zajęła się drukarnią, Kazimiera administracją Postępu. Choć Knapowski zmarł w 1905 roku, dopiero od 1919 roku Postęp zaczął wychodzić pod szyldem „Roch Knapowski i spółka”. Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1983, s. 340.

[5] Bądź pod koniec 1889 roku, ale te numery nie zachowały się.

[6] Postęp, nr 1, 1896, s. 1.

[7] Ludwig Philippson – ur. w 1811 roku w Dessau, zm. w 1889 roku w Bonn, rabin, autor i tłumacz wielu prac o tematyce religijnej, jeden z liderów ruchu reformowania judaizmu w duchu liberalnym. H. A. Strauss, Philippson, w: Encyclopaedia Judaica, red. M. Berenbaum, F. Skolnik, wyd. 2, Vol. 16. Detroit 2007, s. 50.

[8] Ludwig Geiger – ur. w 1848 roku we Wrocławiu, jako Lazarus Abraham Geiger, zm. w 1919 roku w Berlinie, profesor historii nowożytnej w Berlinie, autor licznych prac poświęconych humanizmowi. R. Kayser, S. Panwitz, Geiger, Ludwig, w: Encyclopaedia Judaica, Vol. 7, s. 415-416.

[9] E. Carlebach, Allgemeine Zeitung Des Judentums, w: Encyclopaedia Judaica, Vol. 1, s. 670-671.

[10] K. Filipowska, Społeczność żydowska Poznania w latach 1914-1918 na łamach berlińskiej „Allgemeine Zeitung des Judentums”, Kronika Miasta Poznania 3/2014, s. 259-270

© Copyright 2014