Auswanderung. Exodus Żydów z Wielkopolski w laatch 1918-1921

Zbigniew Pakuła
Piotr Wróbel

Prof. Piotr Wróbel

"Auswanderung". Exodus Żydów z obszaru Wielkopolski w latach 1918-1921.

 

            Pierwsza wojna światowa i lata powojenne były świadkami masowej migracji Żydów we Wschodniej i Centralnej Europie. Podczas wojny, około 500-600 tysięcy Żydów przeniosło się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego, a między 200 a 400 tysięcy uciekło z Galicji do innych prowincji Imperium Habsburgów[1]. Podczas ostatnich miesięcy wojny i krótko po jej zakończeniu duża liczba żydowskich imigrantów przybyła z centralnej Rosji i Ukrainy na terytorium II Rzeczypospolitej (1918-1939), by uciec przed rewolucją i wojną domową. Uchodźcy wykorzystali chaos w dawnych granicach Rosji i przenieśli się na zachód, często bez dokumentów, pieniędzy, planów i praw do uzyskania polskiego obywatelstwa. Większość z nich osiedliła się w Polsce, niektórzy kontynuowali podróż na zachód. Wiarygodne dane statystyczne dotyczące tej migracji nie istnieją, ale szacuje się, że dotyczyła ona nawet 200 tysięcy uchodźców[2]. Nowo odbudowane państwo polskie nie było w stanie rejestrować wszystkich imigrantów. Polska prawica polityczna, która utożsamiała Żydów, zwłaszcza rosyjskich, z bolszewizmem, przedstawiała niewiarygodnie wysokie szacunki, by usprawiedliwić twierdzenie, że "obcy" Żydzi nie powinni być przyjmowani w Polsce, która nie była w stanie ich przyjąć. Problem rosyjskich Żydów wywołał duże zamieszanie, stał się ważną częścią "debaty żydowskiej" podczas pierwszych lat II Rzeczypospolitej i spowodował wiele cierpienia ludzkiego. Tysiącom z przybyłych groziła deportacja, latami czekali na polskie dokumenty[3].

            Pozostawiając na boku migrację rosyjskich Żydów na zachód, mniej znanym faktem jest, że sporych rozmiarów grupa opuściła Polskę po pierwszej wojnie światowej. Przenieśli się z dawnych pruskich terytoriów, które stały się częścią Polski w 1918-1921. Dlaczego emigrowali? Jak wielu z nich przeniosło się do Niemiec? Jakie były konsekwencje tej migracji? Tereny dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zajęte przez Prusy podczas trzech rozbiorów Polski (1772, 1793 i 1795), były ogromne i zróżnicowane pod względem społecznym i ekonomicznym. To opracowanie skupia się na Wielkopolsce okupowanej przez Prusy od 1793, włączonej do Księstwa Warszawskiego, a następnie przywróconej do Prus jako Wielkie Księstwo Poznańskie i przeorganizowane w Prowincję Poznańską.

 

Stawanie się "Niemcami wyznania mojżeszowego"

            Na początku XX w. Żydzi w Prusach uważali się za "Niemców wyznania mojżeszowego". Większość z nich prezentowała silny niemiecki patriotyzm, który był zaskakujący dla wielu obserwatorów, biorąc pod uwagę, że antysemityzm urósł w siłę w Prusach tamtego czasu. W 1933, zaszokowany sytuacją w Niemczech, Ernst Toller (1893-1939), znany dramaturg i ochotnik armii pruskiej niemiecki Żyd w 1914 r., napisał następujące słowa o swoim mieście urodzenia, Szamocinie:

       "Szamociny były bardzo niemieckim miastem i zarówno protestanci jak i żydzi byli dumni z tego faktu. Mówili z lekceważeniem o innych miastach w Prowincji Poznańskiej, gdzie nie wprowadzano rozróżnienia pomiędzy katolikami i Polakami. Ostmark po raz pierwszy przeszła w ręce Prus w drugim rozbiorze [Polski], ale Niemcy uważali się za jej dziedzicznych władców, zaledwie tolerujących Polaków. Małe wioski na równinach, zdobyte przez niemieckiego kolonialistę, odgrywały rolę przyczółku, jako terytorium buforowe pomiędzy właściwymi Niemcami a polskimi posiadłościami i gruntami uprawnymi. Polacy i Niemcy walczyli niestrudzenie o każdą stopę ziemi i każdy Niemiec, który sprzedał ziemię Polakowi, uważany był za zdrajcę.

       My, dzieci, nazywaliśmy Polaków "Polaczkami" i twardo wierzyliśmy, że byli potomkami Kaina, który zabił Abla i został naznaczony przez Boga.

       Przeciwko Polakom, Żydzi i Niemcy utworzyli wspólny front. Żydzi widzieli się jako pionierzy niemieckiej kultury, a ich domy w tych małych miasteczkach stały się centrami kulturalnymi, gdzie niemiecka literatura, filozofia i sztuka były kultywowane z dumą i pieczołowitością graniczącą z absurdem. Sądzono, że Polacy nie są patriotami - biedni Polacy, których dzieciom zabroniono w szkole używać ojczystego języka, których ziemie zostały skonfiskowane przez państwo niemieckie. A na urodzinach Kaisera Żydzi siedzieli przy tym samym stole co oficerowie rezerwy, Ligi Wojennej i Korpusu Obrony Narodowej, pijąc piwo i sznapsa, wznosili toasty za zdrowie cesarza.[4]"

            Pojęcie "Niemcy wyznania mojżeszowego" było "wytworem" długotrwałej i spójnej pruskiej polityki, której zamiarem była asymilacja Żydów[5]. Już w połowie XIX w pruscy Żydzi byli "właściwie całkowicie"[6] zgermanizowani. Podczas konfliktu polsko-pruskiego, tak jak podczas powstania 1848 roku w Wielkopolsce, większość aktywnych politycznie Żydów wspierało stronę niemiecką[7]. W 1853 roku żydowscy delegaci zostali wybrani po raz pierwszy do władz miejskich Poznania i stworzyli koalicję z niemieckimi deputowanymi przeciwko polskiej frakcji. Ta koalicja pozostała nienaruszona nawet w późnych latach 70. XIX w., kiedy większość niemieckich prawicowych i centrowych partii przyjęło antysemickie rasowe hasła[8].   (...)

 

[1] Piotr Wróbel, “Migracje Żydów polskich. Próba syntezy,” Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 1/2 (185/186) (1998), 18.

[2] Ibid., 19.

[3] Jerzy Tomaszewski, “Niepodległa Rzeczpospolita,” [w:] Jerzy Tomaszewski (red.), Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku) (Warszawa, 1993), 162.

[4] Ernst Toller, I was a German: An Autobiography, tłum. Edward Crankshaw (Londyn, 1934), 2–3.

[5] Piotr Wróbel, “Żydzi wielkopolscy przed I wojną światową,” Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce, nr 1 (157) (1991), 31–39; Anna Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim (Poznań, 2007), 25.

[6] Encyclopedia Judaica (Jerozolima, 1971), 13: 948.

[7] A. Heppner, J. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in dem Posener Land (Koźmin, 1904), 242; Krzysztof Makowski, “Żydzi wobec Wiosny Ludów w Wielkim Księstwie Poznańskim,” [w:] Jerzy Topolski i Krzysztof Modelski (red.), Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów (Poznań, 1999), 154–63.

[8] William W. Hagen, Germans, Poles and Jews: The Nationality Conflict in the Prussian East, 1772–1914 (Chicago i Londyn, 1980), 225, 303; M. Motty, Przechadzki po mieście (Warszawa, 1957), 1: 40, 51, 227; Walter Breslauer, “Jews of the City of Posen One Hundred Years Ago,” Leo Baeck Institute Year Book, 8 (1963), 235.

© Copyright 2014