Helena Hecker. Zapomniany historyk Żydów polskich

Ryszard Low

W roku 1909 powołano w Sankt Petersburgu kwartalnik naukowy pt. „Jevrejskaja Starina” poświęcony publikowaniu materiałów archiwalnych i rozpraw z zakresu historii i etnografii polsko-rosyjskiego żydostwa pod redakcją Szymona (Simona) Dubnowa, znanego i bardzo wybitnego historyka Żydów. Potrafił on przyciągnąć do współpracy historyków z Rosji i Polski, którzy badania przeszłości Żydów – najczęściej splecione z dziejami krajów swojego pochodzenia – już wtedy czynili przedmiotem własnych zainteresowań badawczych.Znaleźli się wśród nich Majer Bałaban, Ignacy Schipper, Mojżesz Schorr. Byli wykształceni, znali języki, mieli dostęp do bibliotek i archiwów głównych i prowincjonalnych. Natomiast ówczesnych uczonych polskich ten odłam własnych dziejów interesował wtedy marginalnie, mniej niż mało.
Nie dojdzie już dzisiaj, w jakiej mierze obecność tych właśnie autorów uspokajała obawy znakomitego Szymona Askenazego, który silnie stał o polskie pochodzenie historyka polskich Żydów: „Prawdziwy żydowsko-polski historyk winien pochodzić z Warszawy” miał był powiedzieć do Jakuba Szackiego. Wiadomo też było, że sam Dubnow „nie lubił polskości Askenazego”.
Tak się złożyło, że w latach 1913-1914 na łamach tego petersburskiego kwartalnika ukazała się w rozbiciu na cztery części, każda pod własnym tytułem, około 70-stronicowa źródłowa praca o Żydach w Polsce pod koniec XVIII wieku autorstwa Heleny Hecker (Eleny Gekker). Podobnie jak w przypadku innych tutaj publikacji nie powiedziano nic o autorce, skąd jej tekst został zaczerpnięty, przesłany ani w jakim języku napisany. Kryje się tutaj kilka niewiadomych – dla polskiej historiografii może już nią być sam fakt wydrukowania tej pracy – pozostałe zaś postaramy się tutaj wyjaśnić.
Dzięki niedawno wydanej przez Polską Akademię Umiejętności (PAU) książce zbiorowej o studiach żydowskich w Polsce wiadomo, że jest to dysertacja doktorska wykonana w Uniwersytecie Jagiellońskim w seminarium historii Polski prof. Stanisława Krzyżanowskiego pt. „Żydzi w epoce Sejmu czteroletniego” i obroniona w roku 1912. Ponieważ polski oryginał pracy zaginął trudno mieć pewność, że jest to pełny tekst doktoratu. Było to seminarium płodne w znakomitych uczniów i ciekawe dysertacje. O tym to seminarium wybitny mediewista – najbliższy towarzysz Heckerównej w przygotowywaniu się do rygorozów – Jan Dąbrowski, napisał, że „pod delikatną, ale nie mniej zdecydowaną ręką Krzyżanowskiego wytworzyła się nawet szkoła, której każdy zagra niczny uniwersytet obcy mógłby nam pozazdrościć”. Z tego właśnie seminarium wyszła praca Heckerównej, obecnie postrzeżona jako pierwsza z zakresu historii Żydów w Polsce wykonana w Uniwersytecie Jagiellońskim. Projekty „uobywatelnienia” Żydów, przyznania im respektowanych praw i obowiązków krajowych w okresie Sejmu czteroletniego były poruszane, nawet forsowane i w swoim czasie budziły silne emocje społeczne i polityczne oraz prawne i temat ten włączano incydentalnie do monografii i syntez w zależności od postaw narodowo-ideologicznych – i w uzależnionym od nich oświetleniu przez historyków i publicystów. Nie stały się one jednak dotąd przedmiotem osobnego rozpatrzenia.
Kto ten temat Heckerównej podsunął? Ja sam mając przez długi czas możliwość kompetentnej odpowiedzi na to pytanie od niej samej rzecz zaniedbałem. Dzisiaj, po upływie ponad stu lat, przyjąć można, że podsunął go sam promotor Krzyżanowski. Być może chciał wyzyskać najzupełniej wyjątkową w gronie swoich uczniów obecność studentki-Żydówki, pierwszej i jedynej do powstania Drugiej Rzeczypospolitej zainteresowanej historią Polski, a w niej – jak się okazało – Żydów. Wykorzystała opracowania zahaczające o przedmiot zasadniczy, pamiętniki, broszury i prasę „z epoki”, oraz kilka zespołów archiwalnych Muzeum Czartoryskich. (...)

© Copyright 2014