Rachel Wischnitzer-Bernstein

Alicja Słupska

Alicja Słupska
Uniwersytet Wrocławski

„Rachel Wischnitzer-Bernstein – nestorka żydowskiej historii sztuki“

Dwudziestego listopada 1989 roku w Nowym Jorku w wieku 104 lat zmarła Rachel Wischnitzer-Bernstein. Na polu badań historii sztuki żydowskiej oraz architektury synagogalnej była pionierką i jednocześnie ogromnym autorytetem. Ze względu na spory
i wczesny wkład w tę dziedzinę nauki, słowa te nie padają bynajmniej na wyrost. Wieloletnia praca nad kwestiami pasjonującymi tę badaczkę stanowiła świeże tchnienie, co odwierciedlają liczne publikacje Wischnitzer-Bernstein. Jest ona autorką  szeregu książek, artykułów, recenzji oraz katalogów, towarzyszących wystawom, które były wyrazem jej wszechstronnych i wielopłaszczyznowych zainteresowań starożytną, średniowieczną, a także modernistyczną sztuką żydowską. W swoich badaniach skupiała się na wyjaśnianiu historycznego rozwoju ikonografii żydowskiej, opierając się przy tym głównie na bazie literackiej. Wischnitzer-Bernstein interesowały również związki starożytnej i modernistycznej sztuki żydowskiej. W wieku 104 lat mogła spojrzeć wstecz na życie nad wyraz aktywne
i wyjatkowe. Nie było ono jednak z pewnością łatwe. Warunkowały je: rewolucja październikowa oraz dwie wojny światowe - a więc burzliwe polityczne przełomy, migracja, a także osobiste dylematy i problemy obecne w życiu każdego. Niejednokrotnie dane jej było doświadczać wyklucznia, czy to ze względu na płeć, czy na żydowskie pochodzenie. To jednak nie przeszkodziło Rachel w prowadzeniu owocnego życia naukowego oraz stworzeniu  podwalin wiedzy z dziedziny historii sztuki.

Rachel Wischnitzer-Bernstein urodziła się jako najstarsza córka Vladimira Bernstein i Sophie z domu Halpern 14 kwietnia 1885 roku w Mińsku. Encyclopaedia Judaica podaje z kolei 1892 jako rok jej urodzenia. W tym przypadku jest to jednak najprawdopodobniej próba dopasowania życiorysu znanej historyk sztuki do biografii jej męża. Pierwszy przełom w jej zyciu nastąpił, gdy jako ośmiolatka musiała przeprowadzić się wraz z rodziną do Warszawy, po tym jak jej ojciec zmienił profesję i zaczął pracować jako agent ubezpieczeniowy. Co ciekawe, Vladimir zawsze faworyzował Rachel spośród dwójki swoich dzieci. Stanowił dla niej pewne oparcie, wspierał jej aspiracje i zainteresowania, w jakimkolwiek kierunku by nie dążyły i nigdy nie szczędził też środków finansowych, które miały zapewnić jej pełne wykształcenie. Rachel skorzystała z możliwosci, jakie dawała jej reforma szkolnictwa (Rosja w 1880 roku stała na czele krajów, które stwarzały szanse edukacyjne dla kobiet), będąca wynikiem rozwijającego się ruchu feministycznego, i ukończyła polskie gimnazjum w Warszawie. Nie było to dla niej niczym „nienormalnym”, bowiem jej matce i ciotkom, mimo wcześniejszych prześladowań Żydów w Carskiej Rosji, udało się równiez ukończyć ten szczebel edukacji. Tu jednak Rachel zetknęła się po raz pierwszy z przejawami antysemityzmu, czego przejawem było wykluczenie jej z grona koleżeńskiego. Jedna z dwóch bliskich jej przyjaciółek, pochodząca z rodziny chrześcijańskiej, została nawet przeniesiona przez rodziców do innej placówki szkolnej, by utrudnić w ten sposób kontakty dziewczynek.

Wykształcenie wyższe zdobyła jednak nie w Rosji, a w czasie studiów w Heidelbergu, Brukseli i Paryżu, gdzie przebywała od 1902 do 1907 roku. Na każdym z tych etapów spotykała się z aprobatą i pomocą ojca, który wspierał ją finansowo do czasu, gdy obroniła dyplom. W Heidelberdu, zafascynowana kursem historii architektury, postanawia, iż zostanie architektem. By dopełnić swej edukacji, rozpoczyna kolejne studia w Brukseli i tam spotyka kilka kobiet, studiujących malarstwo. Ona sama jest natomiast jedyną kobietą na kierunku „architektura”. Później przychodzi kolej na Paryż. Tam Rachel zdobywa dyplom z architektury w École Spéciale d'Architecture, co w tamtym czasie stanowiło ogromny sukces. Była bowiem drugą kobietą, która ukończyła w roku 1907 tenże kierunek w École Spéciale d'Architecture. Te pięć lat niezależnego życia stały się dla nej podstawą solidnej edukacji oraz kształtowania silnego charakteru, nie tylko jako kobiety, ale również naukowca.  W tamtym czasie zdała sobie jednak sprawę, iż nie ma dla niej miejsca w zdominowanym przez mężczyzn świecie architektury. Decyduje się wtedy również wyspecjalizować w dziedzinie historii sztuki. Następny rok Rachel spędziła w St. Petersburgu, gdzie mieszkała z rodziną i studiowała, jednocześnie pracując. Aby pogłębić swoją wiedzę z historii sztuki, wyjechała ponownie na dwa semestry do Niemiec, tym razem do Monachium. Przez cały ten okres utrzymywała kontakt z historykami sztuki takimi jak Henry Thode, Carl Voll, Franz Burger oraz filozofami Kuno Fischerem i Wilhelmem Wilderbrandem.

Po ukończeniu studiów ponownie wróciła do St. Petersburga, gdzie błyskawicznie nawiązała kontakt z grupą naukowców, dzięki czemu wkrótce wzięła udział w różnych projektach badawczych. W tym czasie poświęciła się pisaniu szeregu prac, w których zajęła się sztuką żydowską. Tymi tematami zainteresowała się już w trakcie studiów. Ponieważ była z wykształcenia architektem, nie jest zaskakujące, iż w pierwszym rzędzie podjęła kwestie architektury synagogalnej. Powód, dla którego zajęła się tematem sztuki żydowskiej, pozostaje nie do końca jasny. Narkiss stwierdza tajemniczo, że przebywając w Monachium, stała się ona bardziej świadoma swej żydowskości. Dlaczego jednak, pozostaje tajemnicą. Należałoby wykluczyć kwestię antysemityzmu, z jakim zetknęła się w Monachium, ponieważ wcześniej miała okazję spotkać się z nim już w Rosji. Jej pierwszy opublikowany artykuł pojawił się 1909 roku w kijowskim „World of Art”. Rachel została również poproszona o przygotowanie dwóch artykułów („architektura synagogalna” oraz „obiekty/przedmioty rytualne”) do Jewrejskiej Encykłopedii. Praca w St. Petersburgu była dla niej ważna nie tylko z powodu wkroczenia w świat naukowy, ale także innego, prywatnego. Dzięki swoim publikacjom poznała historyka, Marka Wischnitzer, za którego wyszła w 1912 roku. Para doczekała się jednego syna, Leonarda, który przyszedł na świat w 1924 roku. (...)

© Copyright 2014